Garen en Gasmaskeis
KENWOOD
Importeur
DUITSE B0LLETJES!
VEENDAM - Op 22 april 1939, vijftig jaar geleden, werd de ,,Vereeniging
van Veenkoloniale Oudheidkunde" opgericht, de basis van het Veenkolo-
niaal Muséum in Veendam. In het boek Garen en gasmaskers" belichten
14 schrijvers het jaar 1939 in de Groninger Veenkoloniën. Hun voor-
naamste bron vormde het dagblad ,,De Noord-Ooster". Graag nemen wij
u even mee naar dat merkwaardige jaar 1939, een jaar van oorlogsdreiging,
mobilisatie en distributie. Maar ook van verkiezingen, heropleving van de
industrie, het jaar waarin de Noordooster-locaalspoorweg werd opgehe-
ven en waarin Shirley Temple schitterde op het witte doek van de Veen-
dammer City-Bioscoop.
Niemand vermoord
în de Groninger Veenkolo
niën woonden in 1939 ruim
85000 mensen. Aile gemeen-
ten hadden te maken met
een vertrekoverschot behal-
ve Hoogezand. Hart- en
vaatziekten waren ook toen
al de voornaamste dood-
soorzaak, daarna kwam
kanker. Aan TBC stierf in
Hoogezand slechts 1 per-
soon, aan longontsteking 9
en 5 mensen pleegden zelf-
moord. In Onstwedde stier-
ven 9 mensen aan de griep,
in Hoogezand niet één. Het
verkeer eiste in de provincie
Groningen 38 slachtoffers,
waarvan 1 in Hoogezand. In
de hele provincie Groningen
werd in 1939 niemand ver
moord.
dam werd campagne ge-
voerd om meVrouw H.E. de
Weer-Wielens voor de Vrij-
zinnig Democratische Bond
in de gemeenteraad te kie-
zen en de Noord-Ooster
publiceerde een ge-
dichtje dat werd aangetrof-
fen in een stembus in Veen
dam:
INFORMATIE VERK00P
REPARATIE
der fietsplaatje" met of zon-
der gat. Een fietsplaatsje
kostte 3 gulden. Werklozen
betaalden 2 kwartjes voor
een plaatje met een gat.
Gasmaskers
Communisten en sociaal-de-
mocraten stonden in 1939 fel
tegenover elkaar. De SDAP
zat eindelijk in de regering.
Toen de communisten in Ou-
de Pekela vroegen om
schuilkelders en gasmas
kers zag sociaal-democraat
Oosterhuis dat als een aan-
val op de prille ,,eigen" mi-
nister van sociale zaken Van
der Tempel.
De nationaal-socialistische
beweging (NSB) van Anton
Mussert had in 1935 de wind
in de zeilen gekregen. Nieu-
we Pekela (13 procent),
Veendam (12 procent) en
Wildervank (14 procent) wa
ren bij de statenverkiezin-
gen koplopers in nationaal-
socialisme. Jan Smid, de in
Nieuw Beerta geboren de
ideoloog van de boerenpro-
testorganisatie ..Landbouw
en Maatschappij" ageerde
tegen ailes wat de boe-
renstand bedreigde: ,,De
stad, de politici, Den Haag,
de ambtenaren". Smid
stond dichtbij Mussert. Op
10 februari 1939 zat de zaal
van Parkzicht in Veendam
bij een verkiezingsbijeen-
komst van de NSB nog prop-
vol bij spreker Rost van
Tonningen, die onver-
bloemd voorstelde de joden
naar Nieuw Guinea te de-
porteren. De zaal gaf hem
een daverend applaus. Bij
de staten- en gemeente-
raadsverkiezingen in 1939
bleek de boerenaanhang van
Mussert in de Veenkoloniën
al flink gesmolten. In Veen-
Mien vraauw zee: ,,Klo-
as moust stemmen"
En daorum kwam ik
hier,
'k Was aanders vast nait
komen,
Want helpen dut 't gain
zier.
Partijen Rechts, partijen
Links
Och dat is uur de tied.
En dictatuur! As 't ais
nait deugt,
Hou raok je 't ooit weer
kwiet?
't Ainegst wat ons hel
pen kan
En veuVn zain 't reeds in
Is laifde veur elkander
En meer gemainschaps-
zin.
Drie strenge
gemeenteveldwachters
De oorlogsdreiging leidde
tôt nieuwe regels en dus tôt
nieuwe overtredingen: Het
niet afstaan van gevorderde
paarden, het fotograferen
van militaire verdedigings-
werken, het niet opgeven
van de gehele vooraad koren
en autorijden op autoloze
zondagen leverden fikse
boetes op.
Het komt wel in
orde
De oorlogsdreiging vormde
Hare Majesteit inspecteert de troepen in Stadskanaal
Schuld en boete
Jan Gerardus R. en Haijo
van de V. uit Sappemeer
werden in de Kerkstraat in
Veendam op heterdaad be-
trapt op „zomaar zingen in
de Kerkstraat", en dat 's
avonds om half tien. Dat le-
verde hun een gulden boete
op. Fokke B. die zonder
noodzaak voor een raamko-
zijn had gezeten of gestaan
moest 10 gulden betalen of
10 dagen zitten en Auke K.
mocht 20 gulden betalen of
15 dagen in het gevang om-
dat hij een brugwachter
,,Leelijke boef" had ge-
noemd. Er waren veroorde-
lingen wegens smokkelen
van gedistilleerd, een niet-
geregistreerde hond de kar
laten trekken, oplichting
van goederen, diefstal uit
een linnenkast en visschen
met twee hengels zonder ak-
te. Regelmatig werd er be-
keurd voor het rijden ,,zon-
Roomsche Blijdschap in Sappemeer
in 1939 geen belemmering
voor een bloeiend uitgaans-
en verenigingsleven. De bio
scoop in Veenlust (duurste
rang 85 cent) vertoonde
,,Spaansche aarde" van Jo-
ris Ivens en ,,'t Zit in de
lucht" met George Formby.
Op een propagan-
da-avond van de Christelijk
Historische jongerengroep
over de Politieke vragen
van de dag wordt besloten
met het optimistische to-
neelstukje ,,Het komt wel in
orde".
Kerk en krant
Politieke stellingname te
gen de jodenvervolging
komt in de veenkoloniale
kerkeraadsnotulen niet
voor. Op dezelfde dag dat
Duitsland Tsjecho-Slowaki-
je binnenvalt leidt dominée
J. van Swigchum een ge-
meenteavond in Nieuwe Pe
kela met als thema ,,Religie
en sociaal leven in vroeger
dagen".
De Noord-Ooster maakt
strikt neutraal melding van
de 400 joodse kinderen die
op 5 januari 1939 bij Ensche-
de Nederland binnenkwa-
men en het afzetten van 130
Duitse predikanten van de
protestantse Belijdende
kerk wordt even zakelijk
beschreven als de voile zaal
die de NSB-leiders in janua
ri trekken in zaal Dopper in
Stadskanaal.
Levend onrein
De leerplicht werd veelvul-
dig ontdoken vooral in de
oogstmaanden en dat on-
danks de ,,eerapppelruders-
vakantie".
Nu was het op school mis-
schien ook niet altijd even
leuk. De klassen waren
overvol, er bestonden nog
Ujfstraffen en de hygieni-
scrre omjia«dishc<ien waren
soms erbarmelijk. In 1933
schrijft de Veendammer
schoolarts Swanenburg de
Veije: ,,de privaten zijn pri-
mitief ingericht en voldoen,
mede door onvoldoende rei-
niging dikwijls niet aan de
geringste eisen op hygië-
nisch gebied". Schoolarts
Cazemier uit Hoogezand
constateerde veel huid- en
haarziekten zoals schurft en
.levend onrein" en 32 lies-
breuken die niet bij de ou-
ders bekend waren.
Verschoning
Uit een onderzoek van de
SDAP bleek dat een groot
tekort aan onderkleding en
aan kousen en sokken onder
de arbeidersbevolking. Een
derde van de ondervraagden
bezat maar één verschoning.
De voornaamste voe-
dingsmiddelen van de Veen
koloniale arbeider waren:
„roggebrood, graauw aarw-
ten, dikke ries, eerappels,
kool en zoepenbrij". Een
Veendammer gezin verdien-
de gemiddeld f. 14.13 en gaf
daarvan f. 9.75 uit aan voe-
dingsmiddelen, die door de
kruidenier aan huis werden
bezorgd. Wie wat vergeten
had ging na sluitingstijd
even ..achterom". Op de pof
kopen kon ook. De schulden
kwamen in een groot boek
te staan. Gasmaskers waren
tekoop voor f.3.64. Voor 100
gulden had je een betonnen
schuilkelder. In oktober
ging de suiker op de bon, de
erwten volgden.
wers en arbeiders moesten
onder de wapenen komen
Voordat de oogst van 1939
binnen was. Paarden en
hooi werden voor het leger
gevorderd.
In Maart zette de regering
een anti-hamsterwet op
touw, maar raadde toch
iedereen aan een voorraadje
voedsel voor een paar maan-
den aan te leggen. In april
werd een proef genomen
met ,,oorlogsbrood" van
rogge- tarwe- en aardappel-
meel.
Luchtalarm
Op 27 ma'art om 3 uur loei-
den in de Veenkoloniën de
sirenes: luchtalarm! In
Veendam vielen drie bom-
men. Het was gelukkig
maar een oefening. De be-
volking werkte verduister-
de braaf huis en haard. Ie-
mand die ,,moar twei waksi-
nelichies op toavel had"
kreeg een vermaning. Niet
icUcroor nam de oorlogs
dreiging even serieus
men. Agenten werden bij
wegafzettingen hartelijk
uitgelachen en bij verduiste-
ringsmaatregelen schakel-
den velen simpel de electri-
citeit uit. De jeugd greep de
gelegenheid aan elkaar in de
duisternis onbespied te ont-
moeten. Colijn had immers
gezegd: „Er komt geen oor-
log". Maar op 28 augustus
1939 werd het ernst: Neder
land mobiliseerde. Bijna
150.000 mannen moesten op
zolder op zoek naar hun
plunjezak. De stemming in
de Veenkoloniën was kalm,
niemand raakte in paniek.
De achterblijvers, de moe-
ders met kinderen, moesten
maar aan de situatie wen-
nen. Ze hadden wel instruc-
tie ,,Gezinsbescherming"
gehad: Met een kachel-
scherm tegen de hitte en
spattende vonken, een pan
als helm, een houweel, een
touw en een emmer met
zand moesten ze het maar
zien te redden.
Oorlogsbrood
De boeren hadden in 1939
heel wat te stellen met de
mobilisatie en distributie-
voorschriften. Landbou-
WIM mipUENS
CB^OOP.-ltOEk.BAN'JtET
Elke zaterdag op de markt
HET NIEUWSBLAD - DONDERDAG 4 JANUARI 1990
KIEZERESSEN VAN VEENDAM
Wtlt kU. dat l a Mancrn II
door een VROUW, iteant dan
MEVR. H. E. DE WEERD-WIELENS
NUMMER 5 VAN LIJST DRIE.
ZukJlaren - 05905-404? - Fax: 4433
